In his edition and translation of the Old Irish law tract Bretha comaithcheso, Thomas Charles-Edwards discusses the ins and outs of the law of neighbouring farms in an exemplary way. The book gives the reader an extensive analysis of the law tract itself, its manuscript transmission, date and its premise. Many aspects of early medieval farm life and legal conventions are discussed in a clear and interesting way.
Charles-Edwards, Thomas, Bretha comaithcheso: an Old-Irish law tract on neighbouring farms, Early Irish Law Series IX (Dublin 2022). Dublin Institute for Advanced Studies. xiv + 496 pp., ISBN 9781855002494, gebonden, €35,-.
In september 2023 ontdekten wandelaars dat de Sycamore Gap Tree in Northumberland was omgezaagd. De verontwaardiging was groot. Deze Britse ’Boom van het jaar’ uit 2016 was bekend van de film Robin Hood: prince of thieves (1991) en had mede daardoor een iconische status gekregen. In de aanklacht tegen twee mannen in mei 2024 werd de schade geschat op ruim £620.000,-. Het is niet vaak dat het omkappen van een eenzame boom wereldnieuws wordt. Hoe zal bij veroordeling de straf bepaald worden?
Het illegaal kappen van bomen is al eeuwenlang een misdaad. In Oudiers recht wordt deze overtreding besproken in de wettekst Bretha comaithcheso, waarvan Thomas Charles-Edwards een nieuwe editie heeft gemaakt. En zo kunnen we lezen dat volgens Oudiers recht het bij het bepalen van de straf van belang is om welke soort boom het gaat. Bomen worden onderverdeeld in de ‘edelen’, ‘normalen’, ‘lageren’ en ‘struiken’ van het woud. Bij de eerste groep horen bijvoorbeeld de eik, hazelaar, hulst, taxus en appelboom. De compensatie voor het illegaal kappen van zo’n boom is een koe, maar een tweejarige vaars als het om een gedeelte (vork) van een boom gaat en een jaar oude vaars als het om (andere) takken gaat. Natuurlijk is deze hiërarchie onderhevig aan afwijkende meningen en aanvullingen, zoals het kappen van een ‘heilige boom’ (fidnemed) die bijvoorbeeld werd gebruikt bij de inwijding van een koning. Het illegaal kappen is een van de ‘menselijke overtredingen’, waaronder ook het illegaal betreden van iemands erf hoort, al zijn daar ook weer uitzonderingen op, zoals het transporteren van materiaal voor het bouwen van een kerk, molen of een fort voor een koning. Dan moet wel eerst permissie worden gevraagd.
Wie een beetje thuis is in Oudiers recht weet dat de regelgeving heel gedetailleerd en technisch kan zijn en dat bij het editeren en vertalen van Oudierse wetteksten er veel kennis van de Oudierse taal, literatuur en maatschappij bij komt kijken. De editie van Bretha comaithcheso is dan ook slechts het negende deel in de Early Irish Law Series, die sinds 1983 wordt uitgegeven door het Dublin Institute for Advanced Studies. In die veertig jaar hebben alleen Fergus Kelly en Liam Breatnach hier bijdragen aan geleverd en Charles-Edwards in het eerste deel (Bechbretha, samen met Kelly) en nu dus dit deel. Waarom het aantal nieuwe edities van wetteksten beperkt is, wordt wel duidelijk in deze uitstekende uitgave. Het gaat namelijk niet alleen om het editeren en vertalen van de Oudierse tekst van 42 paragrafen, gebaseerd op een grondige studie van de handschriften, maar ook die van de Oudierse satelliet teksten (zoals Charles-Edwards ze noemt) en de Middelierse commentaren en glossen, dit alles voorzien van een uitgebreide inleiding, besprekingen van moeilijke woorden en passages en een analyse van hoe de wettekst zich ontwikkelde. Dit is alleen weggelegd voor de besten in het vakgebied, die ook voldoende voorliefde hebben voor het onderwerp om zich erin vast te bijten. Ik heb veel respect voor diegenen die dit niet alleen kunnen maar ook doen, en een voorbeeldige editie produceren die in alle opzichten superieur is aan de editie in de Ancient laws of Ireland vol. 4 uit 1879.
Bretha comaithcheso behandelt de juridische verhoudingen binnen een comaithches, een co-aithech-schap. Hierbij is een aithech normaal gesproken een boer die vee houdt van een edelman en daar ieder jaar ‘rente’ over betaalt in de vorm van de opbrengsten van vee en het land, en hem ook verschillende diensten moet leveren. Samenwerking tussen boeren komt vaak tot stand als een familie zich uitbreidt en het land gaat verdelen. Afbakeningen van steen worden gebruikt om dit te markeren – de bekende stenen muurtjes die ook nu nog in Ierland het landschap karakteriseren. Maar het is wel nuttig om bijvoorbeeld een ploeg of een watermolen gezamenlijk te delen, en om geschillen in beginsel onderling te regelen. Binnen zo’n ‘buurtschap’ gelden dus specifieke regels voor de deelnemers onderling, die vaak aan elkaar verwant zijn, maar waarin ook edelen of kerkleiders kunnen participeren. Binnen de samenwerking is ieder lid van gelijke status – een opmerkelijke regel in een samenleving waar je plaats in de hiërarchie allesbepalend is. Het toetreden tot een comaithches werd als zo voordelig gezien dat zelfs getrouwde vrouwen dit mogen beslissen en dat een toezegging gedaan in dronkenschap als bindend wordt beschouwd.
Bretha comaithcheso is een typisch Oudierse wettekst, waarin strafmaten worden bepaald waarvan je je afvraagt of ze ook in de praktijk werden gebracht. Bij §23 wordt uitgelegd wat de gevolgen zijn als de hond van een buurman (als lid van de comaithches) op je erf poept. Hij moet de poep verwijderen, aarde over de plek heen gooien en het equivalent in gewicht van de poep betalen in boter, kaas en deeg. De commentator stipuleert dat de aarde goed aangestampt moet worden. Volgens de satelliet-tekst (XII) moet echter een maand lang koeienmest op de plek worden gelegd. Dat klink niet als een vooruitgang, maar koeienmest kon in de landbouw gebruikt worden om plantengroei te bevorderen. Bij een volgende overtreding mag de hond echter gedood worden, en daarbij wordt een kernachtige en allitererende regel geciteerd: Ní tét cethrae i cétchinaid (‘Viervoeters zijn niet verbeurd verklaard bij de eerste overtreding’). Voor vee en andere huisdieren worden soortgelijke regels vastgesteld. Veel van de wettekst gaat over dergelijke ‘dier-overtredingen’ binnen de comaithches, zoals bijvoorbeeld schade aangebracht door een op hol geslagen kudde (ruiriud, Engels stampede) die over de omheiningen gaat. Het zijn de soort praktische zaken waarmee naast elkaar levende boeren te maken kunnen hebben, en die in de wettekst worden besproken. Het levert een fascinerend beeld op van de Ierse samenleving en juridische scherpslijperij.
Het mooie van de editie van Charles-Edwards is, dat het meer biedt dan alleen een editie en vertaling van de tekst. Bepaalde Oudierse (rechts)termen, zoals nós en smacht worden ook uitgebreid besproken, de retorische stijl van bepaalde passage wordt geanalyseerd, en er wordt gereconstrueerd hoe verschillende onderdelen in de Oudierse wettekst bijeen werden gebracht door iemand die niet zozeer een jurist was als wel de geleerde juridische traditie wilde doorgeven. De introductie (pp. 1-115) geeft uitgebreide uitleg over de vroegmiddeleeuwse, Ierse manieren van vee houden, wat bijvoorbeeld verklaart waarom juridisch gezien de zomer korter duurt dan de winter, waarom het ongeoorloofd betreden van iemands erf hoger wordt bestraft in de winter dan in de zomer, en waarom het ringfort (rath) in de loop der tijd van functie verandert en uiteindelijk verlaten wordt. Dit geeft het geheel duidelijk meerwaarde, te meer omdat het geschreven is op een heldere manier, ook al zijn bepaalde zaken behoorlijk gecompliceerd en voor verschillende interpretaties vatbaar. De lat van het editeren van een Oudierse wettekst ligt hoog, maar Charles-Edwards heeft deze omheining met vlag en wimpel genomen.
Rest nog de vraag hoe Oudiers recht zou omgaan met het omzagen van de Sycamore Gap Tree. Het ging hier om een esdoorn, en helaas staat die niet in de lijst van bomen, en is het discutabel of het om een ‘heilige boom’ gaat. De hoogste straf zou het betalen van een koe zijn. Ik denk echter niet dat de overtreders daar nu mee wegkomen.
