Het is eind 2021 en ik ben het al helemaal gewend: computer aan, kopje koffie erbij, notitieboekje, sloffen, nette blouse boven m’n pyjamabroek… klaar voor de conferentie. Het lijkt een eeuwigheid geleden dat je de trein of zelfs het vliegtuig pakte om je dagenlang onder te dompelen in een andere omgeving, een bubbel van dat ene minuscule vakgebied dat bij nadere bestudering toch net zo eindeloos fascinerend blijkt als al die andere waarin jouw werk een plaatsje verdient (omdat het er past als een hand in een handschoen, of juist zo gezellig tegenaan schuurt). Daarom is het met enige weemoed ‒ ‘hiraeth’ als je wilt ‒ dat ik dit verslagje type, want de presentatie van dit onderzoekje vond plaats op (voorlopig?) mijn laatste niet-virtuele conferentie voor de pandemie: IMC2019.
Voor wie er nog niet bekend mee is, het IMC ‒ International Medieval Congress ‒ is een jaarlijkse conferentie voor en door mediëvisten uit meer dan 60 landen, met meer dan 2000 paperpresentaties, openbare concerten, voorstellingen, excursies, boekenfeesten en nog veel meer. En dat alles op twee uur treinen van Londen King's Cross, in Leeds. Deze niet-officiële hoofdstad van Yorkshire is industrieel en staat bekend om de wol- en garenindustrie ‒ onder meer met wol van het lokale ‘Wensleydale’ schaap ‒ en ijzergieterijen. Maar daar merkte ik op het versierde terrein van de universiteit helemaal niets van ‒ omdat ik te druk was met papers bijwonen. En tussen die papers door met lachen met mijn vrienden, Grego zingen met een eenentwintigste-eeuwse monnik, roofvogels bewonderen en aaien, naar de ridders te paard kijken, de boekenmarkten bezoeken… en in de rij voor koffie met chips ook nog even praten met de mensen die mijn boekenkasten gevuld hebben (en waar ik dus huizenhoog tegenop kijk).
Eén van de vele fascinerende papers die ik bijwoonde was dat van Katja Fält (van de universiteit van Tampere, Finland), die ons middeleeuwse muurschilderingen liet zien van zes verschillende Finse kerken. Tot mijn grote verrassing bevatten ook die Godshuizen allemaal prachtige zeemeerminnen, de meeste met gespleten staarten. Misschien zijn deze meerminnen wel gebaseerd op dezelfde handschriften als de Starbucks-zeemeerminnen, zo speculeerden zij en ik. En door die verleidelijke dames ‒ die we kennen van het logo van de koffieketen, maar die ook een meer verborgen Nachleben hebben ‒ sloot mijn eigen paper prachtig aan bij dat van dr. Fält. Want waar Katja’s Finse voorbeelden het einde van een ontwikkeling markeren, kregen veel andere zeemeerminnen uit kerken een rijk tweede leven ‒ net als de Starbucks meermin ‒ in die 'heerlijk uitgestrekte opslagplaats van geheimzinnige ficties en crypto-vanalles' zoals Sheila Hallerton (2016) het internet omschrijft. Over dat Nachleben ging mijn eigen presentatie, getiteld “Sinful women ‒ three-dimensional mermaids in medieval churches versus on social media websites”. Speciaal voor Kelten heb ik het stuk over de Keltische zeemeerminnen even uitgeschreven, in het Nederlands.
Meerminnen
Zoals zoveel uitingen van kunst en cultuur, zijn ook de meerminnen op social media sites (zoals Tumblr, Instagram en DeviantArt) te lezen als een spiegel van de tijd waarin ze gemaakt zijn. Allerlei creatievelingen geven online hun eigen draai aan het idee van de zeemeermin. Daarbij zijn de makers zich hoogstwaarschijnlijk niet bewust van de tradities en connotaties die met dat iconische archetype verbonden zijn, ze zoeken gewoon een leuk voorbeeld online en herscheppen vervolgens de zeemeerminnen in lijn met de huidige trends. In mijn proefschrift beargumenteer ik dat de zeemeermin meer zelfbeschikking krijgt door deze transformatie (van traditionele/Victoriaanse/stomme zeemeermin naar hippe Cyborg Mermaid) en dat deze metamorfose de posities van zowel de denkbeeldige wezens als de fans kan versterken.In het corpus van online zeemeerminnen zijn ook verwijzingen naar diverse Keltische watervrouwen ruim vertegenwoordigd. Veel van de moderne fanart van die Keltische meerminnen is gebaseerd op voorbeelden in middeleeuwse kerken. Ze hebben bijvoorbeeld een spiegel vast, een kam en/of een (zee)ster. Wat betekende dat oorspronkelijk en hoe kunnen we de hergebruikte symbolen interpreteren? Ik speurde naar de originelen en nam contact op met de makers van de nieuwe versies, om ze te vragen naar hun beweegredenen.
Afbeelding door Fauzi Oyon.
Clontuskert Abbey
Het eerste voorbeeld dat ik kon laten zien komt uit de abdij van Clontuskert (County Galway, Ierland). Dit was een vroege kloosterplaats, gesticht rond 800 door de heilige Boedan (Baedán, Baetan) in het toenmalige koninkrijk Uí Maine. De grote westelijke deur ‒ die waarschijnlijk rond 1470 is gebouwd ‒ heeft veel beeldhouwwerk, waaronder Michael de aartsengel met een zwaard en de weegschaal voor het wegen van zielen; de heiligen Augustinus van Hippo, Catharina van Alexandrië en Johannes de Doper; een pelikaan die haar jong voert; een paar griffioenen; én een zeemeermin. Via Wikipedia is een mooie foto van deze zeemeermin wereldwijd beschikbaar en dat heeft er waarschijnlijk aan bijgedragen dat deze zeemeermin vaak opduikt in online fanart.
Detail van de westelijke deur van de Clontuskert Abbey. Foto door Andreas F. Borchert.
Clonfert Cathedral
Het tweede voorbeeld van een meermin die veel wordt ingezet als inspiratie voor online fanart komt uit Clonfert Cathedral, tegenwoordig een kathedraal van de Church of Ireland in Clonfert (ook in County Galway in Ierland). Het huidige gebouw werd in de twaalfde eeuw gebouwd op de plaats van een eerdere kerk uit de zesde eeuw, gesticht door de heilige Brendan, die verbonden was met een klooster dat hij stichtte en waar hij begraven werd. Het vroegste deel van de kerk dateert van rond 1180. De koorboog werd in de vijftiende eeuw aangebracht en is versierd met engelen, een rozet en een zeemeermin met een spiegel.
Detail van de koorboog van Clonfert Catherdral. Foto door Trounce.
Op de vraag waarom de makers juist deze zeemeerminnen gekozen hadden als voorbeeld kreeg ik drie antwoorden (naast de meer standaard verklaringen “ze is mooi” en “ze sprak me aan”). Ten eerste: “Dit plaatje kwam naar boven en zag er oud uit”, ten tweede: “Ik wilde graag een Ierse zeemeermin, omdat ik de Ierse folklore interessant vind” en ten derde: “omdat ik mezelf in haar zie”. Vergelijkbare beweegredenen komen terug in haast alle online meerminnen fanart, een escapisme of Fernweh naar een imaginair verleden (in dit geval: de droom van de middeleeuwen en/of een Keltische sprookjeswereld) gecombineerd met wat in fanfiction een ‘ego insertion’ heet, waarbij de auteur zichzelf schrijft in een favoriete wereld. Veel van de makers van online fanart lijken zich ervan bewust dat elk portret een zelfportret is en spelen daar ook bewust mee, bijvoorbeeld door de meermin hun eigen haarkleur te geven. Dit gegeven sloot in Leeds trouwens mooi aan op de presentatie voorafgaand aan de mijne, door Alison Ryan, die aan de universiteit van Huddersfield onderzoek doet naar de rol van informeel leren binnen de fascinerende wereld van de middeleeuwse “re-enactment” rollenspelen. Zoals zij in haar presentatie liet zien, is creëren zowel worden als bezitten. Door middel van re-enactment ga je de rol leven; het wordt een mix van je eigen persoon ‒ met jouw lichaam en jouw spullen ‒ en de geportretteerde persoon. Ik denk dat hetzelfde gebeurt met de online zeemeerminnen.
Afbeelding door Priyadesigner.
Maar waarom wordt dit (zelf)portret dan gerealiseerd via een Keltische zeemeermin? Gevraagd naar hun fascinatie voor Ierland, antwoordden de meeste kunstenaars dat ze het "gewoon een prachtig land" vonden. Maar één van hen verwees ook naar Lí Ban (de dochter van Eochaidh, koning van Ulster). Dat verhaal is zeker niet onbekend bij de lezers van Kelten: toen Eochaidh's paleis en land onder water kwamen te staan, waren Lí Ban en haar hond de enige overlevenden. Alle andere mensen en dieren verdronken in de grote watermassa die we nu kennen als Lough Neagh. Een jaar lang leefden Lí Ban en haar hond met zijn tweetjes in een tuinhuisje onder het Lough. In haar eenzaamheid bedacht Lí Ban een plan: ze bad zij tot de godin Danu om in een zalm te veranderen, zodat zij met de vissen van de zee zou kunnen zwemmen. Danu vervulde haar wens maar half. De hond werd een otter ‒ Lí Ban een zeemeermin.
Spiegel, kam en ster
De hierbij afgedrukte voorbeelden van fanart zijn exemplarisch voor de vele tekeningen die online van deze meerminnen te vinden zijn. Soms zijn ze heel gemakkelijk te herkennen ‒ zo geeft bijvoorbeeld het jaartal 1660[1] het vaak weg ‒ maar vaak lijken ze op het eerste gezicht een doorsnee, kawaii popje (in semi-Japanse chibi stijl) en moest ik het de makers expliciet vragen. Meestal zijn de meerminnen zelf onherkenbaar geworden door de metamorfose, maar hebben de makers ze hun wel nog steeds dezelfde “identity markers” meegegeven: de spiegel, de kam en/of de (zee)ster.
Afbeelding door Brindu.
In de kerk verwijst de spiegel hoogstwaarschijnlijk vooral naar de eerste en meest ernstige van de hoofdzonden: Superbia, oftewel hoogmoed, ijdelheid, trots. Toch had de spiegel als symbool in middeleeuwse afbeeldingen een meer gelaagde betekenis. Als icoon in de middeleeuwse kunst is een spiegel niet alleen een marker voor vrouwelijke ijdelheid, maar kan het symbolisch ook de materiële wereld voorstellen (Mater, moeder, materie) om het Goddelijke in 'het vlees' te weerspiegelen of te manifesteren, zoals de maan de zon weerspiegelt. Voor de makers van de online fanart gaat het vooral om “mooi zijn”, de zeemeermin kamt haar haren om zich aantrekkelijk te maken “niet voor een prins, gewoon voor zichzelf”. Eén van de makers refereerde daarbij aan de toverspiegels in de sprookjesverhalen over Sneeuwwitje en Alice in Wonderland, waarin de spiegel als het ware een toegangsportaal is naar een andere wereld. Haar uitleg paste voor mij ook bij het computerscherm, waarmee ze de meermin had gevonden en opnieuw uitgevonden, een gedachte in de traditie van filmcritici als Metz (1982), Baudry (1974) en Muvey (1989), die het idee hebben overgenomen van het scherm als spiegel van Lacan, waarin een mens zichzelf leert herkennen.[2]
Net als de spiegel kan de kam natuurlijk staan voor ijdelheid, de grootste zonde. Denkend aan de Barbie zeemeerminnen die we tegenwoordig in de schappen van de speelgoedwinkels vinden, gaat de kam vooral over mooi en aantrekkelijk gevonden worden. De kam zorgt voor schoonheid en reinheid; symbolen van begerenswaardige ‘vrouwelijke’ kwaliteiten. Maar voor de makers hoeft dat niet per se zo te zijn. "Ze is meer wereldwijs dan Ariel", refereerde een van hen aan de bekende scène waarin Disney's meermin haar haren kamt met een vork (een "harensnaaier" in de Nederlandse vertaling). Daar zit wat in: kammen ontwarren. Met een kam filter je stukjes vuil en breng je iets weer in orde. We gebruiken ze op ons hoofd, dus dat zou symbolisch kunnen gaan over ideeën en gedachten. Een kam voor het ordenen van je gedachten en ideeën, een kam om helderheid te scheppen? “Nou, gewoon,” typte een van de makers, “het is toch super sexy als je lang haar hebt en je kamt het onder water?”. Misschien is dat ook wereldwijs. De spiegel en de kam samen komen trouwens ook voor op voor-Christelijke kunst, zoals op de Pictische stenen Aberlemno 1, Dunnichen en Kirriemuir 1, maar de betekenis daarvan is onbekend.
Ook de (zee)ster van de meermin kan allerlei dingen betekenen. In de Bijbelse wereld staan sterren meestal symbool voor twee dingen: de goddelijke leiding en de goddelijke bescherming. Denk maar aan de ster van Bethlehem (daarmee leidt God de wijzen naar de kribbe) en de ster van David (die in het in het Amida-gebed een krachtig beschermend symbool is). De zeester kan ook verwijzen naar de idee van Maria als “Sterre der Zee” (Stella Maris). Deze titel is al in gebruik sinds ten minste de vroege middeleeuwen. De bijnaam begon als een schrijffout, een veronderstelde etymologie van de naam Maria, in de manuscripttraditie van de Latijnse vertaling door Hiëronymus (van het Onomasticon van Eusebius van Caesarea). Dit nieuwe epitheton werd gezien als allegorisch voor Maria's rol als "leidende ster" op de weg naar Christus. Onder deze naam wordt de Maagd Maria verondersteld voorspraak te doen als gids en beschermster van met name zeelieden. Toen ik de makers van de nieuwe meerminnen vroeg naar de (zee)ster, vertelden ze mij over “een zeester en andere zeedieren als vrienden” en over “glitter” en “glam”. “Ze is machtig,” schreef er eentje, “ze heeft het universum in haar broekzak”.
Nachlebens
Met hun nieuwe portretten voegen de online creatievelingen een extra laag van betekenis toe aan de meerminnen in Clontuskert Abbey en de Clonfert Cathedral en daarmee aan de hele intertextuele verteltraditie over Keltische meerminnen en hun “zusters” uit andere kerken. In hun nieuwe habitat ‒ het internet ‒ hebben de meerminnen nieuwe epitheta gekregen: ze zijn mooi en sexy met glitter en glamour ‒ maar vooral voor zichzelf ‒ en komen uit een andere (sprookjes)wereld, waar ze misschien ook nog mee in contact staan. Ze kunnen wellicht toveren, sluiten vriendschap met zeewezens, en zijn wereldwijs en machtig.
In het Verenigd Koninkrijk vormen soortgelijke zeemeerminnen in kerken een inspiratie voor hedendaagse remakes en remixes. Je vindt ze onder meer in Ludlow (de St Laurence Church), Cumbria (Cartmel Priory) en Durham (zowel in de kathedraal als in het kasteel). Een Engels voorbeeld van zo’n zeemeermin met een Keltische connectie is de kerk van Sint Senara, in Zennor Churchtown (Cornwall, Engeland). Naar verluidt werd de kerk gesticht door de heilige Senara toen zij uit Ierland terugkeerde met haar zoon, die toen bisschop was, en het dorp Zennor stichtte. Op de huidige plaats, met uitzicht op zee, stond al minstens sinds de zesde eeuw n. Chr. een kerk gewijd aan Sint Senara, maar het huidige gebouw is deels Normandisch en deels uit de dertiende (westelijke toren en de achthoekige doopvont) en vijftiende eeuw (de noordelijke zijbeuk). Een van de overgebleven banksteunen in de kerk beeldt de zeemeermin van Zennor uit, die zichzelf in een spiegel bewondert. De houtsnede is te zien op de zogenaamde "Zeemeerminstoel", die ook snijwerk van vissen op de zitting heeft, en waarvan men denkt dat hij minstens 600 jaar oud is. Ook deze ‒ en meer ‒ middeleeuwse meerminnen krijgen nu een Nachleben in online fanart.
Bij al deze voorbeelden van online incarnaties van Keltische meerminnen valt het op hoezeer de moderne kunstenaressen wel de oorspronkelijke symbolen, maar niet de betekenissen lenen. De Keltische meerminnen worden omhangen met nieuwe associaties en verhalen, en daarmee als het ware getransformeerd naar de huidige tijd. Ik ben dus heel benieuwd wat er gaat gebeuren zodra Katja Fält de foto’s van haar Finse zeemeerminnen online zet…
