This article introduces the hypothesis that Robert Jordan’s fantasy book series The Wheel of Time is, in part, an adaptation of the three Welsh medieval prose tales Branwen uerch Lyr, Manawyddan uab Llyr and Math uab Mathonwy. Apart from discussing the similarity of various names, it looks at a duality found in both works, arguing that The Wheel of Time serves as an example of the Nachleben of medieval Celtic tales.
Het fantasy-genre wordt gekenmerkt door andere werelden vol met onvoorstelbare wezens en magische elementen. Zo ook in de epische fantasy boekenreeks The Wheel of Time (voortaan WOT) geschreven door Robert Jordan en Brandon Sanderson. Sanderson maakte na de dood van Jordan de reeks af en schreef dus mee aan de laatste drie boeken. Deze gerenommeerde reeks staat met veertien dikke boeken bekend om haar gedetailleerde omschrijvingen en uitgebreide imaginaire wereld. Toch is niet alles uit het verhaal ons onbekend en nieuw, Jordan heeft uit een grote verscheidenheid aan bronnen uit onze wereld inspiratie geput en elementen hiervan terug laten komen in zijn verhaal. Een voorbeeld hiervan is het magische zwaard Callandor, dat in het begin magisch verzegeld is en alleen door De Herrezen Draak losgemaakt kan worden. Later wordt het zwaard opnieuw verzegeld en in de grond gestoken. Dit riekt natuurlijk naar Excalibur, het legendarische zwaard van koning Arthur.
Liefhebbers van WOT betogen dat juist de veelvuldigheid en diversiteit van de elementen die overgenomen zijn uit de geschiedenis en oude culturen precies datgene zijn waar het WOT-universum haar grote diepte aan te danken heeft. Dit is niet uniek aan WOT en kan herkend worden in het gehele fantasygenre. Sterker nog, Dieter Petzold definieert fantasy fictie als werk dat de zogenoemde ‘applicatieve modus’ bevat. De applicatieve modus is een manier om realiteit te relateren aan fantasy, waarbij het gecreëerde (de secundaire wereld) enorm verschilt van de realiteit (de primaire wereld). Belangrijk is echter nog wel dat er een samenhang gesuggereerd wordt tussen de primaire en secundaire wereld.[1]
WOT is een voorbeeld van een succesvolle implementatie van de applicatieve modus, zelfs al was Jordan zich waarschijnlijk niet bewust van Petzolds literaire karakterisatie. Ondanks dat het WOT-universum enorm verschilt van de realiteit, is er toch een samenhang tussen de twee werelden. Er zijn allereerst op een abstract niveau overeenkomsten tussen de primaire en secundaire wereld, door thema’s zoals heldenmoed, macht en vriendschap. Daarnaast verwezenlijkt WOT de samenhang door herkenbare historische en culturele elementen te verwerken in namen, artefacten en gebeurtenissen. Door uit de reeds bestaande kennis van de lezers te putten, ontstaat een gevoel van herkenning, wat ervoor zorgt dat het moderne publiek betrokken en geëngageerd blijft bij een verhaal dat sterk buiten zijn eigen belevingswereld valt. Het is dus erg relevant om moderne fantasy te beschouwen aan de hand van adaptatietheorie, aangezien adaptatie een fundamenteel onderdeel van het genre vormt.
Opmerkelijk is dat Jordan de Keltische cultuur expliciet als een inspiratiebron noemt voor zijn verhaal, onder andere in officiële Q&A chats met fans. Dit is direct zichtbaar in bepaalde namen, bijvoorbeeld het feest Bel Tine, afgeleid uit het Keltische festival Beltane, en de Thuatha'an, een groep nomaden, die hoogstwaarschijnlijk geadapteerd zijn van de Tuatha De Danann, een mythisch volk uit Ierland. Dit artikel zal specifiek kijken naar drie Welshe middeleeuwse prozawerken uit de Vier takken van de Mabinogi, namelijk Branwen uerch Lyr, Manawyddan uab Llyr en Math uab Mathonwy. Er zal uiteengezet worden hoe een Keltische dualiteit hieruit geadapteerd is naar de man/vrouw en licht/donker dualiteit van WOT.
Waarom de Vier takken?
Allereerst is het belangrijk om vast te stellen dat Jordan bekend was met de Vier takken. In WOT bestaat het fenomeen van de Tel’aran’rhiod, een parallelle wereld waarin alle verschillende universa elkaar raken. Dit woord deelt veel gelijkenissen met de naam van Aranrhod, een personage wiens meest significante verschijning in Math uab Mathonwy is. Gezien het belang van de Tel’aran’rhiod in WOT, is een redelijke aanname dat er onderzoek is gedaan bij de naamgeving, en dat dit niet slechts aan toeval te wijten is. Eenzelfde geval van een overeenkomende naam staat in boek zeven van WOT. Daar wordt een referentie gemaakt naar ‘Rhiannon of the Tower’, wier naamgenoot voorkomt in Branwen uerch Lyr en Manawyddan uab Llyr. Dit zijn sterke aanwijzingen dat Jordan bekend was met deze verhalen, aangezien beide namen niet veel voorkomen in andere bronnen.
Fans van WOT herkennen veel Keltische elementen en hebben veel mogelijkheden voor adaptaties van Excalibur, de Graalqueeste, en vele andere met Keltisch geassocieerde thema's al voorgesteld. De man/vrouw, licht/donker dualiteiten van WOT zijn al eerder toegeschreven aan Ying en Yang, maar het is een misvatting om aan te nemen dat adaptaties slechts een enkele bron kunnen hebben.[2] In de Vier takken is ook een Keltische dualiteit te herkennen, die mogelijkheden biedt om als adaptatie te dienen.
De Keltische mythe
Als men wil kunnen spreken van een Keltische dualiteit in de Vier takken, dan is het van belang de Keltische mythe waarin deze dualiteit bestaat goed te kunnen begrijpen. Echter, bij het behandelen van de Keltische mythe is behoedzaamheid noodzakelijk. De Keltische mythe is namelijk lang een slecht gedefinieerd begrip geweest. Mythes evolueren en het is een ingewikkelde taak om zowel de mythe zelf, als de juiste interpretatie ervan te extrapoleren uit het vaak zeer gelimiteerde en soms tegenstrijdige materiaal dat tot vandaag de dag bewaard is gebleven. Door de discrepanties die de verhalen over tijd, locatie en vorm bevatten kan men niet eenduidig dé Keltische Mythe definiëren. Joseph Falaky Nagy definieert mythe daarom als: “de verhalen die overgedragen en bewaard moeten worden, die geadapteerd zijn naar veranderende historische omstandigheden, en vaak ‘opgevoerd’ zijn in de letterlijke zin van aangesteld zijn tegen de juiste achtergrond – die afhankelijk van de cultuur het medium van geschreven teksten kan bevatten”.[3] Dit artikel zal het begrip van de Keltische mythe en het voortbestaan ervan beschouwen naar deze brede definitie.
De dualiteit
In de drie middeleeuwse verhalen bestaat een dualiteit die zich manifesteert in het onderscheiden van twee groepen godachtige karakters. Dit zijn aan de ene kant de Kinderen van Dôn die het licht en het land vertegenwoordigen met een vrouwelijke godin aan het hoofd, en aan de andere kant de Kinderen van Llyr die het donker en de zee vertegenwoordigen en bij een mannelijke god horen. Zoals in het Griekse pantheon, kunnen deze twee groepen binnen een en dezelfde stamboom geplaatst worden. De stamboomstructuur was echter niet per se al oorspronkelijk aanwezig. Het is ook onzeker welke personages daadwerkelijk goden waren en of Llyr daadwerkelijk een individu was, of dat zijn patroniem slechts een personage toeschreef aan de zee. Ongeacht wat precies het geval was, is het onderscheid tussen de twee groepen in ieder geval duidelijk aanwezig. De interpretatie van de twee groepen goden die in strijd zijn met elkaar, is zeker onderdeel geworden van de huidige interpretatie van de mythe uit de Vier takken. Dit kan nu geadapteerd worden, waarvoor het niet meer van belang is of het precies overeenkomt met een ‘origineel onderdeel’ van de middeleeuwse mythe, want volgens de definitie bestaat zoiets helemaal niet.
Storm over Chania, foto door Moerwijk.
De godin Dôn, matriarch aan de ene kant van de stamboom, bracht samen met Beli kinderen voort. Eén van deze was Aranrhod, wier naam 'Zilveren Wiel' betekent. Hiermee werd zij geassocieerd met de maan en de hemel. Aranrhod kreeg een zoon genaamd Lleu, wiens naam 'Licht' betekent, wat deze associatie verder zou versterken. Dôns eigen naam komt van het Proto-Keltische woord <*ghdhonos, 'Aarde'.[4] Hun deel van de stamboom wordt daarmee geassocieerd met het licht en het land.
De god Llyr 'Zee' is de patriarch van het tegenovergestelde deel van de familie.[5] Hij was vader van meerdere kinderen, onder andere van Bran en Branwen. Bran, wat 'Raaf' betekent, associeert deze twee kinderen met het donker en de dood.[6] De Kinderen van Llyr vertegenwoordigen daarmee het donker en de zee. Er bestaat een conflict tussen deze twee groepen nakomelingen. Dit zien we in Branwen uerch Lyr en in Manawyddan uab Llyr, waar Caswallon, de zoon van Beli, in strijd is met de Kinderen van Llyr, en in Math uab Mathonwy, waar Pryderi, nakomeling van Llyr, vecht tegen verscheidene Kinderen van Dôn.
In WOT bestaat er een inherente scheiding tussen het mannelijke en het vrouwelijke binnen de zogeheten 'One Power'. Deze kracht, die bovennatuurlijke talenten geeft, kan alleen maar gebruikt worden door bepaalde individuen die ‘geleiders’ heten. De kracht is verdeeld in twee delen: Saidin en Saidar, respectievelijk een mannelijk en vrouwelijk deel. Vóór de gebeurtenis die 'The Breaking of the World' heet, waren de mannelijke en vrouwelijke geleiders niet in conflict met elkaar. Integendeel; ze vulden elkaar aan en daarmee was het geheel in balans. Deze balans is ook weerspiegeld in de Keltische mythe, waar licht en donker niet synoniem zijn voor goed en kwaad, wat in de moderne interpretatie nog wel eens geïmpliceerd wordt door Christelijke invloeden. Licht en donker vormden in plaats daarvan één geheel, twee noodzakelijke helften van een totaliteit. Dit is terug te vinden in Maria Tymoczko’s omschrijving van Keltische mythische figuren: ambivalent van aard, en zeker in strijd met elkaar, maar zonder een inherente tweedeling in goed en kwaad. Dit laatste is een resultaat van Christelijke interpretatie.[7]
Standley Lake, foto door Intricate Explorer.
De Dark One, een oerentiteit die de bron van al het kwade is in het WOT-universum, heeft het mannelijke Saidin weten te besmetten en daarmee ontstaat er een oppositie tussen man en vrouw. Voortaan is Saidin geassocieerd met het donker, en Saidar met het licht. Een direct gevolg hiervan is 'The Breaking of the World'. Uit het puin van de chaos die volgt begint een nieuwe eeuw waarin een groep vrouwelijke geleiders, de Aes Sedai, de heerschappij hebben over het land. De mannelijke geleiders vormen nu een groot gevaar doordat ze gek worden als resultaat van de smet van de Dark One. Dit resulteert in gebruik van hun magische krachten om grote verwoesting in hun omgeving aan te richten. Om dit te voorkomen bedwingen de Aes Sedai hen door ze op te sporen en te ‘stillen‘ (machteloos maken). De chaos en wanorde die een groot deel van de identiteit van de mannelijke geleiders bepaalt, komt overeen met de eigenschappen van de Kinderen van Llyr, die ook wel chaos vertegenwoordigen. De manier waarop de Aes Sedai de kracht beheersen en grote delen van de wereld beschermen, heeft een gelijkenis met de Kinderen van Dôn.
Ambivalentie
De door Tymoczko omschreven ambivalente aard is te herkennen in beide groepen Kinderen. Ze vertonen allebei kwade kenmerken: in Math uab Mathonwy, verkracht Gwydion Goewin en wordt daarna gestraft en kwaadaardig genoemd. Pryderi wordt op zijn beurt ook vervloekt wanneer hij Gwawl, zoon van Clud, mishandelt in Manawyddan uab Llyr. Aan de andere kant tonen beide groepen eervolle en gastvrije eigenschappen die in lijn zijn met de Welshe middeleeuwse waarden.
Goed en kwaad worden in WOT weergegeven door de keuze tussen het Licht en de Dark One. Iedereen kan een 'Darkfriend' (iemand die zijn leven wijdt aan de Dark One) worden; er bestaat een groep vrouwelijke Aes Sedai, de 'Black Ajah' genaamd, die in het geheim de Dark One dienen. Daarnaast zijn er zowel mannelijke als vrouwelijke geleiders die het opnemen tegen de Dark One, in de naam van het Licht. De keuze om het goede of het kwade te dienen is daarmee niet gedetermineerd door de kant van de dualiteit waar iemand zich bevindt (dus of iemand een mannelijke of vrouwelijke geleider is). De lichte en donkere aard, de orde en de chaos, is dat echter wel, net als in de Vier takken.
Matrilineariteit
Een ander aspect van de drie middeleeuwse verhalen dat geadapteerd is in WOT is de matrilineariteit. Zoals Sahar Zeiser schrijft, is de nalatenschap van de Kinderen van Dôn een belangrijk thema in Math uab Mathonwy. Zij beschrijft dat de vrouwen een prominente rol hebben in de opvolging van de stamboom, mogelijk geïnspireerd door vrouwen uit de geschiedenis.[8] Deze matrilineaire kant van de dualiteit van overerving is ook in WOT achtergebleven, waar de vrouwelijke Aes Sedai verantwoordelijk zijn voor het doorgeven van informatie tussen generaties en voor het voortzetten van de macht, wat ook belangrijke onderdelen zijn van hun rol in het verhaal. Net als dat de Aes Sedai zegevieren, wordt Pryderi in de strijd tegen Gwydion uiteindelijk gedood en triomferen de Kinderen van Dôn over de Kinderen van Llyr aan het einde van de Vier takken.
In combinatie met de Ierse mythe
Een laatste interessante gelijkenis die het benoemen waard is, is die van de Áes Sídhe, een groep feeachtige, vaak vrouwelijke wezens uit de Ierse mythe. Ze zijn ‘Kinderen van Danu’ en geregeld goedaardige krachten in de verhalen waarin ze voorkomen. Dôn wordt vaak neergezet als de Welshe parallel van de Ierse godin Danu. De gelijkenis van Áes Sídhe met de Aes Sedai, die geadapteerd zouden zijn van de Kinderen van Dôn, kan hier niet onopgemerkt blijven. Het is mogelijk dat Jordan deze welbekende Ierse mythe combineerde met de drie Welshe verhalen. De Aes Sedai vormen namelijk het vrouwelijke deel van de dualiteit in WOT, en Kinderen van Dôn representeren het vrouwelijke in de Vier takken. Een link tussen deze twee versterkt het argument van de geadapteerde dualiteit.
Conclusie
Kortom, het is aanemelijk dat Jordan de Keltische dualiteit uit Branwen uerch Lyr, Manawyddan uab Llyr en Math uab Mathonwy adapteerde naar de fundamentele balans tussen het mannelijke geslacht en het vrouwelijke geslacht die hij in de One Power creëerde. Deze dualiteit is daarmee een van de vele Keltische elementen die terug te vinden zijn in WOT. Jordan was waarschijnlijk bekend met de Vier takken en er zijn vele gelijkenissen die wijzen op een adaptatie. Deze gelijkenissen zijn te herkennen in de etymologie van de namen, de aard van de dualiteit en het matrilineaire aspect. Dit maakt WOT een voorbeeld van het Nachleben (voortbestaan) van de Keltische mythe in de huidige tijd. We zien dat de oude verhalen ons vandaag de dag nog inspireren, en een formatieve bijdrage leveren aan het fantasy-genre.
Eindnoten
Bibliografie
- Bromwich, Rachel (red. en vert.), Trioedd Ynys Prydein: The triads of the Island of Britain, 3e ed. (Cardiff 1961 [2006]).
- Cunliffe, Barry, The ancient Celts, 2e ed. (Oxford 1997 [Londen 2018]).
- Davies, Sioned, The Mabinogion (Oxford 2007).
- Jordan, Robert, A crown of swords (New York 1996).
- Jordan, Robert, et al. (red.), The Wheel of Time companion (New York 2015).
- Jordan, Robert en Aaron Bergman, AOL chat 1 (1994). https://www.theoryland.com/intvmain.php?i=1 (geraadpleegd op 29-05-2022).
- Jordan, Robert en Emmet O'Brien, Trinity College Q&A (1993). https://www.theoryland.com/intvmain.php?i=14 (geraadpleegd op 24-06-2022).
- Jordan, Robert en Viren R. Shah, LOC signing report (1994). https://www.theoryland.com/intvmain.php?i=23 (geraadpleegd op 29-05-2022).
- Koch, John T., ‘Some suggestions and etymologies reflecting upon the mythology of the Four Branches’, Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium, vol. 9 (1989) 1-10.
- Leitch, Thomas M., ‘Twelve fallacies in contemporary adaptation theory’, Criticism 45 (2003) 149-71.
- MacKillop, James, A dictionary of Celtic mythology (Oxford 2004).
- Nagy, Joseph Falaky, et al. (red.), Myth in Celtic literatures, CSANA Yearbook 6 (Dublin 2007).
- Petzold, Dieter, ‘Fantasy fiction and related genres’, Modern Fiction Studies 32 (1986) 11-27.
- Sedai, M. J. J., ‘The matter of Britain and the Wheel of Time - Part 1: Arthurian myth parallels’, The Thirteenth Depository (2002). http://13depository.blogspot.com/2002/03/the-matter-of-britain-and-wheel-of-time.html (geraadpleegd op 10-05-2022).
- Tymoczko, Maria, ‘Unity and duality: A theoretical perspective on the ambivalence of Celtic goddesses’, Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium, vol. 5 (1985) 22-37.
- Williams, Mark, Ireland's immortals: A history of the gods of Irish myth (Princeton 2016).
- Zeiser, Sarah E., ‘Performing a literary paternity test: ‘Bonedd Yr Arwyr’ and the Fourth Branch of the ‘Mabinogi’’, Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium, vol. 28 (2008) 200-15.
