The A. G. van Hamel Foundation organised a festive edition of its annual Celtic Colloquium in Utrecht this spring. Attendance was high, and various interesting topics were discussed, ranging from the origins of the ancient Parisii and Parisi, aspects of medieval Irish and Welsh literature, and the Post-Revival Irish play Where stars walk. The day was concluded with a presentation on the founding father of Dutch Celtic studies: Anton Gerard van Hamel.
Op zaterdag 18 maart, de dag na St. Patrick’s Day, vond na drie jaar weer het (uitverkochte!) Keltisch Colloquium plaats in ‘De 3 Krone’ te Utrecht. Stichting A. G. van Hamel voor Keltische Studies heeft ook dit jaar weer gezorgd voor een programma met enthousiaste sprekers die vertelden over diverse onderwerpen. Volgens het programma zouden er zes sprekers aan bod komen, maar helaas kon de lezing ‘Reizen in vroegmiddeleeuws Ierland’ van Jim Slemmer niet plaatsvinden in verband met ziekte. Desondanks was de dag goed gevuld met een scala aan Keltische onderwerpen. Voorzitter Ashwin Gohil opende het Colloquium en legde uit dat het een bijzonder jaar is: dit jaar vieren we dat Keltisch al 100 jaar bestudeerd wordt aan de Universiteit Utrecht, met dank aan de eerste professor A. G. van Hamel. Het beloofde een feestelijke dag te worden; de zaal was vol en het zonnetje scheen vrolijk naar binnen.
Greta Anthoons trapte de dag af met de lezing ‘De Parisi en Parisii: meer dan toeval?'. Aan de hand van etymologie, grafcultuur en geografische locatie legde ze uit waarom de Parisi en de Parisii twee verschillende Keltische volken waren, ondanks dat hun namen zo overeenkomen. De Parisi bevonden zich in Groot-Brittannië, in East Yorkshire. Hun woonplaats heette Petuaria, waarvan het bestaan is bevestigd door een inscriptie gevonden in 1937 in Brough-on-Humber. De Parisii bevonden zich in Noord-Gallië, zoals is opgeschreven door Caesar in De bello Gallico. Daar woonden ze in een oppidum genaamd Lutetia, dat zich op een eiland in rivier de Seine bevond.
Dat Greta een expert is op het gebied van graven werd duidelijk toen ze uitlegde hoe niet alleen de locatie van deze volken verschilde, maar ook de grafcultuur en funeraire riten. Zo zijn er in Yorkshire graven gevonden op lage grond. In deze graven werden ontmantelde wagens en skeletten in foetushouding gevonden, en de graven waren in piramide-achtige square barrows (vierkante grafheuvels) gevonden. In Parijs werden er juist graven gevonden op hoge grond en niet in square barrows. In deze graven lagen wagens die nog volledig in elkaar zaten en lagen de skeletten uitgestrekt op hun rug.
Vervolgens keek Greta naar de etymologie van de namen van beide volken. Zowel Parisi als Parisii kan ‘speer volk’ betekenen, maar de volken lijken verschillende betekenissen aan de speer te hebben gehangen. In East Yorkshire was een speer geen klassieke grafgift en werd het gebruikt bij een ‘dodingsritueel’, dat werd toegepast op een overledene. In Gallië werd de speer gebruikt als militaire standaard.
Om een goed beeld te kunnen vormen van beide volken, moet er ook nagedacht worden over hun oorsprong. Zo zouden de Parisi en Parisii immigranten kunnen zijn uit Centraal Europa, maar dat valt moeilijk vast te stellen, ondanks de mogelijkheid om onderzoek te doen naar aDNA en isotopen. We kunnen wél vaststellen dat er een soort culturele communicatie was tussen de Parisi en Parisii. De lezing werd gevolgd door een levendige discussie.
Vervolgens was het de beurt aan Jackie Burema, die ons meevoerde op de kronkelende rivier van theorieën over 'de zalm der wijsheid', een motief in de middeleeuwse Ierse literatuur. Voor haar onderzoek onderzocht Jackie dertien Ierse teksten in verschillende handschriften. Ze vertelde hoe de zalm magische hazelnootjes eet die in de rivier de Boyne zijn gevallen, waardoor de zalm wijsheid verkrijgt. In de dindshenchas (‘overlevering van plaatsen’) wordt bevestigd dat 'het sap van de noten zichtbaar is op hun paarse buiken'. Dit is waar het onderzoek een wending nam: de zalm heeft namelijk helemaal geen paarse buik, maar de forel daarentegen wel. Bovendien wordt de zalm der wijsheid slechts in één handschrift genoemd. Hoe dieper Jackie ging in haar onderzoek, hoe meer het bleek dat de zalm der wijsheid eigenlijk niet bestaat, of dat de zalm der wijsheid misschien toch een andere soort vis was. Opvallend is dan ook dat er niet veel naar de zalm wordt verwezen in primaire bronnen, maar vooral in secundaire bronnen. Misschien werd de slang der wijsheid ooit door de zalm vervangen, of was de zalm eigenlijk een forel. Dit lijkt dus een onderwerp voor verdere academische discussie!
Na een uitgebreide lunchpauze was het de beurt aan Ruud van den Beuken. Hij nam ons mee in de interessante wereld van het Post-Revivalist Ierse theater, met een focus op het verhaal van Midhir en Etain in het toneelstuk Where stars walk. Hoewel de studenten in het publiek nog redelijk bekend waren met de onderwerpen van de vorige presentaties, was dit onderwerp voor sommigen nog vrij onbekend terrein.
Ruud vertelde een filmwaardig verhaal over Hilton Edwards (1903-1982) en Micheál mac Liammóir (1899-1978) die samen droomden "van een nieuw soort theater, waar effecten van geluid en muziek en massale beweging evenveel belang zou hebben als woorden”. Het persoonlijke leven van deze twee heren kwam ook even aan bod toen Ruud vertelde dat ze hun relatie geheim probeerde te houden, evenals het feit dat Mícheál mac Liammóir eigenlijk helemaal niet Iers was, alhoewel zijn zelfbedachte Ierse naam anders deed denken, maar Engels.
In 1940 was de première van het toneelstuk Where stars walk, geschreven door Mícheál mac Liammóir, in the Gate Theatre in Dublin. De titel verwijst naar het bekende gedicht van W. B. Yeats, The land of heart’s desire (1894). Ruud liet ons zien, met behulp van foto’s en stukken uit de tekst, hoe Mícheáls versie van Midhir en Etain een licht scheen op historische spanning, Engelse en Ierse identiteiten, culturele herinneringen en de paradox van het revivalisme. Er kwamen hedendaagse en mythologische thema’s aan bod die elementen van de Ierse samenleving toentertijd reflecteren: pre-revolutionaire bewegingen zoals de Celtic Twilight, de omstreden geschiedenis van Ierland en de Ierse identiteit. Door een alternatieve visie op Ierland weer te geven, heeft Mícheál mac Liammóir het belang van culturele diversiteit getoond.
Met de volgende lezing kwamen we terug in de wereld van de middeleeuwse insulaire Kelten, deze keer in Wales. Froukje Kooistra vertelde ons met name over beledigingen en complimenten in middeleeuwse Welshe proza-teksten. Het gewenste, ‘correcte’ gedrag van de aristocratie was vastgelegd in de wetboeken, tevens de gevolgen van eerverlies door beledigingen. Er waren speciale aanspreekvormen voor groepen van een bepaalde status, geslacht en leeftijd. Drie complimenten of eretitels voor aristocratische mannen waren: arglywd (‘meneer, heere’), unben (‘hoofd’), en gwrda (‘goede man’). Een potentiële belediging voor ongewenst gedrag van een man van adel was gwas (‘jongen’). De bekende figuur Peredur, die jong en slordig gekleed was, werd dus een gwas genoemd. In het geval van vrouwen was de context allesbepalend om te duiden of iets een compliment of een belediging was. Het woord gwrach betekent ‘lelijke oude vrouw, heks, oud wijf’ maar ook ‘oudere vrouw, moeder’. Het was de aanspreekvorm voor een oudere, alwetende vrouw en werd anders behandeld dan gwiddon 'kwaadaardige heks’. Froukje toonde ook aan dat er onderscheid was tussen 'worldly' en ‘otherworldly’, zeker met betrekking op het uiterlijk. Reuzen, dwergen en heksen werden ‘schepsels’ genoemd terwijl mannen en vrouwen met een bovennatuurlijk mooi uiterlijk ‘wezens’ werden genoemd. Status, geslacht en uiterlijk bepaalden of men een belediging of een compliment toegewezen kreeg.
De dag werd afgesloten met een passende presentatie van Bart Jaski over de man behind the mask: Anton Gerard van Hamel. Bart vertelde over het leven van A. G. van Hamel voordat hij in 1923 hoogleraar Oudgermaans werd en Keltisch aan zijn leeropdracht toevoegde. De lezing fungeerde eigenlijk als sneakpreview van de biografie van A. G. van Hamel, die de stichting zal uitgeven ter ere van de viering van 100 jaar keltologie in Nederland. Aan de hand van foto’s die genomen zijn van het archief van de hoogleraar, schepte Bart een duidelijk beeld van zijn persoonlijkheid. Zo werd duidelijk dat Van Hamel uit een vooraanstaande familie kwam en dat hij een hechte band had met zijn moeder, die altijd bezorgd om hem was als hij weer eens 'op dat eiland' (Ierland) was. Zo kwamen er ook wat verrassende dingen aan het licht: Van Hamel bleek een tijdje verloofd te zijn geweest en zijn aanstaande schoonvader was daar niet blij mee geweest. We zien dat hij twijfelde aan zijn eigen seksualiteit; iets dat hij wist vast te leggen op papier in de vorm van gedichten in zijn dagboek. We zien ook zijn rol in de Eerste Wereldoorlog en hoe hij aan de dienstplicht in Duitsland probeerde te ontsnappen. Van Hamel blijkt in veel opzichten een zeer intrigerend persoon, en dat belooft wat voor de biografie die deze zomer wordt gepubliceerd.
En daarmee kwam de dag weer tot een eind. De dag was divers met vertrouwde thema’s zoals mythologie, archeologie en taalwetenschap, maar ook met het glanzende nieuwe thema Post-Revivalism. Het was interessant om meer te weten te komen over de man naar wie de stichting is vernoemd, en we hopen dan ook dat er in de toekomst meer presentaties worden gegeven over hen die veel hebben betekend voor de Keltische studies (in Nederland). Het Colloquium sloot mooi aan bij de viering van 100 jaar Keltisch dit jaar, want ondanks de verschillende disciplines, culturen en tijdsperioden, behandelde elke spreker een thema dat representatief is voor Keltische talen en cultuur. We zijn erg onder de indruk van ons eerste Keltisch Colloquium en we kunnen niet wachten tot de volgende. Alle complimenten naar de sprekers en het bestuur van de stichting!
