Title (EN): The quest for the Dragon
Abstract
(EN):
Last year, two third-year Celtic students, Darina Knoops and Marieke Rotman, made a podcast in honour of the centennial of Celtic Studies at Utrecht University. The podcast is called Op zoek naar de Draak ('In search of the Dragon') and is dedicated to the life and work of prof. Maartje Draak. In order to create the podcast, Knoops and Rotman investigated Draak's personal archives, which had recently been donated to the Utrecht University Library. During their search for Draak (Dutch for 'dragon'), valuable gems were uncovered in her archives and now feature in the podcast.
Professor Maartje Draak (1907-1995) is geen onbekende bij de Stichting A. G. van Hamel. Zij is namelijk tot haar dood in 1995 beschermvrouwe van de stichting geweest. Bovendien is haar rol als opvolger van A. G. van Hamel en als eerste vrouwelijke Nederlandse keltoloog waarschijnlijk wel bekend bij de meeste lezers van Kelten. Na de dood van Professor Van Hamel in 1945 was zijn leerling Maartje de enige persoon in Nederland die de functie van hoogleraar Keltisch kon bekleden. Op die manier zette Maartje Draak het werk van haar mentor voort en heeft er daarmee voor gezorgd dat we vandaag de dag nog Keltisch kunnen studeren in Nederland. Daarnaast heeft ze ook generaties studenten geïnspireerd omdat zij zich als één van de eerste vrouwelijke wetenschappers van dit land zo goed staande wist te houden in een wereld gedomineerd door mannen. In de podcast Op Zoek naar de Draak vertellen studenten Darina Knoops en ik, Marieke Rotman, over de schatten van de Draak, en hoe ze als keltoloog en vrouwelijke wetenschapper de wereld om haar heen heeft beïnvloed.
Logo van de podcast Op zoek naar de Draak, ontworpen door Darina Knoops.
Verslag van de stage
Deze stage was een bijdrage aan de viering van het honderdjarig bestaan van de studie van Keltisch aan de Universiteit Utrecht. Voor deze viering werden verschillende festiviteiten georganiseerd. Het doel was om, naast de viering op zich, hier ook een breder publiek bij te betrekken. Darina en ik hebben dat gedaan door een podcast te produceren over Maartje Draak, onder leiding van docente Nike Stam. Voordat ik begon met het studeren van Keltische talen en cultuur was ik al geïnteresseerd in de keltologie in Nederlandse context, dus onderdeel zijn van deze viering was een fantastische ervaring.
Vol enthousiasme begonnen Darina en ik in februari 2023 met onze zoektocht naar de Draak. Voordat we echt konden beginnen met ons onderzoek naar deze bijzondere keltoloog moesten we een goed beeld hebben van Draak, en dat deden we door veel te lezen. We lazen niet alleen haar eigen geschreven werken, maar ook de biografie van Draak geschreven door Willem Gerritsen,
Verhalen van de drakendochter. Dat boek is een aanrader voor ieder die geïnteresseerd is in het leven en werk van Maartje (Nike Stam heeft het boek gerecenseerd in
Kelten 82). Na het verzamelen van de informatie hebben we de thema’s van de afleveringen vastgesteld. Dat was geen makkelijke opgave. Het archief van Maartje Draak bevat al haar boeken, brieven, telegrammen, foto’s, media, manuscripten, aantekeningen, etc. vanaf ongeveer 1919 tot aan het einde van haar leven. De thema’s in het archief variëren van haar persoonlijke leven tot onder andere neerlandistiek, keltistiek en aziatica. Er was dus een ontzettend grote hoeveelheid aan materiaal beschikbaar. De afleveringen hebben de volgende thema’s gekregen:
Aflevering 1: ‘De levensloop van een Draak’.
Het leven en werk van Maartje Draak gericht op haar bijdrage aan de keltologie in Nederland.
Aflevering 2: ‘Mijn naam is Draak, ik doe in sprookjes’.
Maartje’s onderzoek naar sprookjes, koning Arthur en bizarre middeleeuwse verhalen, en haar interesse in het fantasygenre.
Aflevering 3: ‘De zegevierende Draak in een mannenwereld’.
Maartje Draak als vrouw in de wetenschap in een feministische context en hoe het gesteld was met de wetenschap ten tijde van Tweede Wereldoorlog.
Hierna kon het ‘echte werk’ beginnen. We mochten het archief van prof. Draak, dat zich bevindt in de universiteitsbibliotheek, onderzoeken om zo materiaal te verzamelen voor de podcast. Onder begeleiding van conservator Bart Jaski hebben Darina en ik ons weken lang vermaakt met de vele archiefstukken. We bekeken foto’s van Maartje en van de plekken waar ze is geweest in onder andere Schotland en Ierland, we lazen haar aantekeningen over de onderzoeken die ze deed, en we mochten haar agenda’s en dagboeken doornemen. We hebben zelfs wat van haar beeldmateriaal laten digitaliseren en bekeken (deze beelden zijn ook te zien in
de trailer van 100 jaar Keltisch. Op die manier hebben we haar goed leren kennen. Het is net alsof we al die weken tijd met haar hebben mogen doorbrengen. Misschien wel de grootste bron van informatie die wij voor de podcast hebben gebruikt is de correspondentie. We lazen de brieven en telegrammen die Maartje Draak heeft ontvangen van onder andere A. G. van Hamel, Johanna Westerdijk, J. R. R. Tolkien, Kathleen Hughes, Eleanor Knott, Christine Mohrmann, H. P. A. Oskamp, Roland Holst en Rachel Bromwich. Het was bijzonder om een kijkje te kunnen nemen in de gesprekken die ze voerde met deze invloedrijke mensen.
Na het verzamelen van alle informatie kon het schrijven van het script beginnen. Dit proces bestond uit het schrijven van meerdere versies, die steeds herzien moesten worden. Toen het script gefinaliseerd was en goedgekeurd was door de stagebegeleider, konden we beginnen met de opnames van de afleveringen in de podcaststudio aan de Kromme Nieuwegracht. Darina en ik hebben daar een aantal uren met ons tweeën gezeten, maar we hebben ook een paar bijzondere gasten bij ons in de studie gehad. In de podcast hoor je interviews met zoal Kees Veelenturf, Frank Brandsma, Nike Stam, Matthijs Schouten en Leni van Strien. Het was een waardevol onderdeel van de stage om met deze mensen in gesprek te mogen gaan. Tenslotte moesten we van al onze opnames fragmenten selecteren die we konden gebruiken voor de podcast, een hele klus, maar het was het waard. In de podcast hoor je ook onze eigen tune. Deze is ontworpen door Silvan van der Zwaag op basis van onze beschrijvingen van Maartje. Voor de publieksdag op 1 juli was de podcast helemaal af, en deze werd tijdens de viering van 100 jaar Keltisch feestelijk gepubliceerd.
Bijzondere vondsten
Maartje Draak was een uitzonderlijke vrouw, en dat reflecteerde haar archief volop. Darina en ik hebben een aantal bijzondere vondsten gedaan, waarvan ik er hieronder een paar zal belichten.
De relatie met A. G. van Hamel
Uit het merendeel van het archief valt de vriendschap tussen A. G. van Hamel en Maartje Draak af te lezen. Beiden spreken dat uit in de brieven die ze naar elkaar schrijven, maar ze spreken het ook uit naar anderen. Een voorbeeld is hoe Van Hamel in 1938 aan zijn Ierse vriend R. I. Best schrijft hoe hij denkt over Maartje:[1]n. 1 Brief van A. G. van Hamel aan R. I. Best (28-10-1938), Utrecht, Universiteitsbibliotheek (UBU), Archief Draak, doos C3. “Ze wordt een geweldige werker en zal ongetwijfeld iets nuttigs doen op het gebied van Ierse studies. Tegelijkertijd is ze zo aardig en vrouwelijk”.[2]n. 2 'She is becoming a great worker and will no doubt do something useful in the field of Irish studies. At the same time she is so nice and womanly.' (eigen vertaling) Een ander archiefstuk dat dit benadrukt is een brief die we vonden in een portemonneetje waarin Maartje brieven bewaarde die haar heel dierbaar waren. De brieven waren onder andere van Myles Dillon, R. I. Best en haar ouders. Eén van deze brieven was van een vriend en leerling van A. G. van Hamel, J. A. Schreuder.[3]n. 3 Brief van J. A. Schreuder aan Maartje Draak (21-10-1955), UBU, Archief Draak, doos C5. Daarin schrijft hij dat hij Maartje tegenkwam in het Handelsblad, en dat het hem deed denken aan een gesprek dat hij ooit met Van Hamel had gevoerd. Hij noemt dat hij tegen Van Hamel heeft gezegd dat hij zich 'op de koste van zijn kennis' wel erg geïsoleerd moest voelen en vroeg hem of hij in één van zijn leerlingen misschien wel iemand zag die als geestelijke gelijke met hem kon spreken. Daarop zei Van Hamel 'alleen met Maartje Draak'. Hieruit blijkt de diepe waardering die Van Hamel voor Maartje had.
Brief van J. A. Schreuder aan Maartje Draak (21-10-1955).
Pater Bonaventura
Een paar dingen die Gerritsen benoemt in zijn biografie van Draak zagen wij terug in het archief. Zo ook de brief van F. J. Kruitwagen, ook wel bekend als Pater Bonaventura.[4]n. 4 Brief van F. J. Kruitwagen aan Maartje Draak (12-12-1936), UBU, Archief Draak, doos C4. Op 12 december 1936 schrijft hij het volgende aan Maartje naar aanleiding van haar promotie:
En wat gebeurt er daarna? Leerares worden, of zoiets? Het is de gewoone loop van zaken. En ik wensch u daarin allen voorspoed. Maar laat ik er, als man van boven de 60, die heel wat met verpleegsters, leeraressen, bibliotheek-ambtenaressen, enz. heb meegemaakt, nog dezen raad bijvoegen: als u op uw levensweg het Boek van de Liefde tegenkomt, en de drager ervan u aanstaat, schuif dan alle papieren boeken van u af, en zorg dat u datgene wordt waarvoor de natuur u bestemd heeft: een lieve, opgewekte echtgenoote en moeder.
We vonden deze brief zo opvallend omdat het voor ons moeilijk voor te stellen is om een dergelijke reactie te ontvangen, vooral na een behoorlijke prestatie. Deze brief biedt perspectief over hoe er over de positie van vrouwen in de wetenschap werd gedacht in de jaren 1930. Darina en ik bespreken deze brief in de derde aflevering ‘De zegevierende Draak in een mannenwereld’, waarin we de rol van Maartje Draak in een feministische context bespreken.
Go Chotzen
Een andere leerling van professor van Hamel was Theodor Chotzen, die tijdens de Tweede Wereldoorlog in gevangenschap is omgekomen. Darina en ik waren gedurende ons onderzoek in de veronderstelling dat omwille van zijn dood Maartje de enige was die Van Hamel als keltoloog kon opvolgen. Het blijkt echter anders in elkaar te steken. Go Chotzen, de vrouw van Theodor, schreef op 18 maart 1946 het volgende aan Maartje:[5]n. 5 Brief van Go Chotzen aan Maartje Draak (18-03-1948), UBU, Archief Draak, doos C3.
Het is erg prettig dat je Theo’s privaatdocentschap voort wilt zetten. Ook als hij teruggekomen was had hij je dat willen vragen.
Go gaf aan dat haar man voor de oorlog al wist dat hij niet meer verder wilde gaan in de keltistiek, en Maartje had willen vragen zijn opvolger te zijn. Hij is er helaas nooit aan toegekomen om het haar te vragen, waardoor de keltologie in Nederlandse context vrij plotseling op de schouders van Maartje kwam te vallen. Deze kennis veranderde de situatie van Maartje niet, maar hieruit blijkt wel dat Chotzen er vertrouwen in had dat Maartje zijn rol als privaatdocent kon voortzetten.
De stem van Maartje
Onze meest bijzondere vondst is een opname waarin de stem van Maartje Draak te horen is. Op 3 oktober in 1982 schreef Maaike Meijer aan Maartje dat ze haar graag zou willen interviewen over feminisme en de beweging van studerende vrouwen in de jaren 1930, en dat ze dat gesprek ook zou willen opnemen.[6]n. 6 Brief van Maaike Meijer aan Maartje Draak (03-10-1982), UBU Archief Draak, doos C4. Met behulp van de aantekeningen die Frida de Jong heeft gemaakt bij het archief zijn we erachter gekomen dat dit interview daadwerkelijk heeft plaatsgevonden op 12 oktober.[7]n. 7 Agenda van Maartje Draak van het jaar 1982, UBU, Archief Draak, doos A9. We zagen dat het archief van Maaike Meijer zich bevindt in Atria (kennisinstituut voor vrouwenkennis en emancipatie) in Amsterdam. In de inventaris van het archief staat dat er een cassettebandje te vinden moest zijn waar het interview op staat. Op 16 maart zijn Darina, Nike en ik naar Atria gegaan om te kijken of we dan toch een bruikbaar audiobestand konden bemachtigen om te gebruiken voor de podcast. Enkele momenten later klonk tot ons grote geluk de stem van Maartje door de ruimte en het voelde buitengewoon om de stem van de vrouw die we zo bewonderen te kunnen horen. In al het onderzoek naar Maartje dat we verricht hebben, is dit de enige geluidsopname die we hebben gevonden. Benieuwd naar wat de Draak ons te vertellen heeft? We gebruiken fragmenten van deze opname in de podcast!
Het cassettebandje met het interview, Atria, Amsterdam.
De podcast
Op zoek naar de Draak is te beluisteren op Spotify en Soundcloud, of op de website van de
Universiteit Utrecht. We hebben inmiddels veel positieve reacties uit diverse kringen mogen ontvangen, waar we heel dankbaar voor zijn. Ik denk dat ik daarmee dan wel kan zeggen dat dit project zeer geslaagd is. We hebben Maartje Draak en de studie Keltisch onder de aandacht kunnen brengen bij een breed publiek. Dat reflecteert ook hoe belangrijk het is om dit soort onderwerpen op een toegankelijke manier te presenteren, en het blijkt dat een podcast daar een geschikte manier voor is. Ik kijk ook positief terug op het onderzoek dat Darina en ik hebben verricht in het archief, onder leiding van Nike Stam en Bart Jaski. Wij hebben namelijk (nog meer) kennis mogen maken met de keltologie in Nederlandse context, iets waar we binnen de opleiding eigenlijk niet zo veel mee te maken krijgen. We hebben mooie gesprekken gevoerd met mensen die veel hebben betekend voor de keltologie, maar ook met mensen van andere disciplines. Al die inspirerende gesprekken die we niet kwijt konden in de drie afleveringen van de podcast, zijn door Nike Stam verwerkt in een aantal bonusafleveringen die in de loop van de tijd nog uit zullen komen. De zoektocht naar de Draak is dus nog niet voltooid; veel luisterplezier!
Eindnoten
Brief van A. G. van Hamel aan R. I. Best (28-10-1938), Utrecht, Universiteitsbibliotheek (UBU), Archief Draak, doos C3.
'She is becoming a great worker and will no doubt do something useful in the field of Irish studies. At the same time she is so nice and womanly.' (eigen vertaling)
Brief van J. A. Schreuder aan Maartje Draak (21-10-1955), UBU, Archief Draak, doos C5.
Brief van F. J. Kruitwagen aan Maartje Draak (12-12-1936), UBU, Archief Draak, doos C4.
Brief van Go Chotzen aan Maartje Draak (18-03-1948), UBU, Archief Draak, doos C3.
Brief van Maaike Meijer aan Maartje Draak (03-10-1982), UBU Archief Draak, doos C4.
Agenda van Maartje Draak van het jaar 1982, UBU, Archief Draak, doos A9.
Bibliografie
